Diervriendelijk tuinieren: ga niet voor de adult only snackbar. (deel 2)

Diervriendelijk tuinieren: meer dan lijstjes volgen. (deel 2)

In het vorige deel van deze reeks is het al een klein beetje duidelijk geworden dat de natuur iets heel complex is. En die complexheid is overduidelijk wanneer je naar de verschillende strategieën kijkt die dieren hanteren om zichzelf van voeding te voorzien. Voor dieren heeft het voordelen om generalist te zijn, maar ook zich specialiseren heeft zijn voordelen.

Wat opvalt is dat veel sociale dieren tot generalist zijn geëvolueerd en dat solitaire dieren eerder specialist zijn geworden. Zelf ben ik vooral geïnteresseerd in insecten en daar is het verschil overduidelijk. Honingbijen en hommels zijn sociale dieren, ze leven in een familie en dragen zorg voor het nageslacht. Beide soorten zijn generalist en verzamelen nectar en stuifmeel van een groot aantal bomen en kruiden.

Solitaire bijen zoals onder andere de kattenstaartdikpootbij en de resedamaskerbij maken enkel een nest voor hun eigen nageslacht en hebben geen broedzorg. Zij hebben zich helemaal gespecialiseerd in het verzamelen van stuifmeel van een soort plant of plantenfamilie.

Hetzelfde zie je bij wespen. Onder andere de gewone wesp en de Duitse wesp zijn sociale wespen waar het nest bestaat uit duizenden exemplaren. Zij voederen hun nageslacht met een hoop verschillende soorten insecten.

Bij solitaire wespen zie je meer specialisatie en zijn er soorten die zich enkel toeleggen op het vangen van enkel vliegen, spinnen of rupsen voor hun nageslacht. Maar deze soorten voederen dit eten niet aan hun nageslacht, daar ze geen broedzorg hebben. Ze graven of kapselen de gevangen insecten in samen met een eitje en focussen zich daarna op het maken van een nieuwe nestcel. Wanneer de larve uit het eitje komt, trekt die zijn eigen plan.

Generatiekloof.

Het belangrijkste om te beseffen bij diervriendelijk tuinieren is dat er een groot verschil is wat volwassen dieren nodig hebben en wat hun nageslacht nodig heeft. Wat een volwassen dier eet is heel vaak helemaal anders dan wat een jong dier eet.

Een volwassen dier heeft vooral nood aan energie om te blijven leven (suikers) waar een jong dier moet groeien en daarom ook nood heeft aan proteïnen. Dat maakt dat de voedingsbron vaak anders is voor een jong dier dan voor een volwassen dier.

Neem nu bijvoorbeeld de koolmees. Een volwassen koolmees kan zowel leven van insecten, zaden en vruchten afhankelijk van aanbod en seizoen. Jonge koolmezen kunnen enkel voldoende groeien op een dieet van insecten.

Dit heeft verschillende redenen. Insecten zijn rijk aan proteïnen en dat is essentieel om zo snel mogelijk te groeien. Daarnaast zitten jonge mezen vast in een nest, ze kunnen dus niet gaan drinken als ze dorst hebben. Het vocht dat ze nodig hebben, kan enkel aangevoerd worden met het voedsel dat ze krijgen van hun ouders.

Daarom valt het broedseizoen van de meeste vogels ook samen met een piek in rupsen, daar die rijk zijn aan proteïnen maar ook voldoende vocht bevatten om de dorst te lessen van de jonge vogels.

Om je een idee te geven van de hoeveelheid voedsel een jonge koolmees nodig heeft, zetten we de cijfers even op een rij. Een nest van koolmezen bevat meestal tussen de 8 & 10 jongeren. Gemiddeld eten ze elks rond de 62 insecten per dag (vooral rupsen) en na ongeveer 18 dagen zijn ze volgroeid. Om enkel hun jongeren te voederen, hebben de ouders in die periode bijna 10.000 rupsen en andere insecten nodig. Daarnaast moeten ze dan ook nog eens voor zichzelf eten zoeken. Voederhuisje met allerhande zaden, mezenbollen of potten pindakaas gaan jonge vogels weinig helpen. Jonge vogels eten enkel puur natuur.

Dus als je iets voor vogels wil doen, zal jij bij de inrichting van je tuin hier rekening mee moeten houden.

Adult only snackbar.

En dan komen we nu bij het eerst grote probleem bij die top 10 lijstjes over diervriendelijk tuinieren. Voor je het eigenlijk goed door hebt, is je tuin een adult only snackbar geworden met vooral focus op planten met mooie bloemen. Juist de aangepaste verlichting en danspaal ontbreken nog.

Ook al is het bijbehorende artikel bij het lijstje goed geschreven, een lijst zelf schept de illusie dat als je er een paar uit pikt je eigenlijk goed bezig bent. Die vlinderstruiken, Verbena’s en Echinacea’s gaan zeker volwassen insecten aantrekken maar zijn van weinig toegevoerde waarde voor jonge dieren.

Waar volwassen dieren meestal generalist zijn, is dat meestal niet het geval bij jonge dieren. Jonge dieren zijn meestal specialist. En in het geval van insecten, die het onderwerp zijn van vele artikels, kan je eigenlijk stellen dat de jonge exemplaren volledig andere dieren zijn.

Een rups van een (nacht)vlinder ziet er helemaal anders uit en eet ook helemaal anders dan een (nacht)vlinder. Hetzelfde voor de larven van bijen, (zweef)vliegen en wespen. Je kan alleen maar diervriendelijk tuinieren als je met die verschillende fases in de levenscyclus van dieren rekening houdt. En hiervoor heb je kennis nodig.

De verborgen wereld van insecten.

De belangrijkste fase in de levenscyclus van insecten is hun ‘jeugd’. Veel insecten zijn bijvoorbeeld langer kind dan volwassen (kevers) of zijn in die fase cruciaal voor het voortbestaan van andere soorten daar ze in grote hoeveelheden als basisvoedsel dienen (vlinder/rups).

Echter is dit een veelal vergeten fase of een weinig geapprecieerde fase. Een vlinder op een bloem is het onderwerp van vele mooie natuurfoto’s, een rups vooral een reden om naar de winkel te lopen of de snoeischaar boven te halen.

Maar het is echt cruciaal om bij de inrichting van de tuin ook, en eigenlijk vooral, rekening te houden met de jeugdfase van dieren. Om het makkelijk te houden, focus ik mij nu vooral op de wereld van de insecten en dan specifiek op (nacht)vlinders, wilde bijen en wespen.

Vogels zijn ook een belangrijk thema bij diervriendelijk tuinieren, maar we hebben ondertussen al geleerd dat er grote hoeveelheden insecten nodig zijn om je tuin aantrekkelijk te maken voor vogels. Dus je tuin inrichten voor insecten zal automatisch goed zijn voor vogels.

Kort door de bocht genomen kan je stellen dat een bij, vlinder of wesp niet als bij, vlinder of wesp geboren wordt. Ze worden als larve (of rups) geboren en ondergaan één of verschillende transformaties tijdens hun leven voor ze volwassen worden. En tijdens die eerste fase(s) in hun leven hebben ze compleet andere behoeften dan als volwassen insect.

Drachtplanten vs waardplanten.

Mede om het ons makkelijker te maken, zie je vaak dat er termen zoals drachtplant en waardplant gebruikt worden. Een drachtplant is een plant die eten geeft aan volwassen insecten en een waardplant is of geeft voedsel voor jonge insecten.

Maar in vele gevallen zijn drachtplanten andere planten dan waardplanten en is dat verschil meestal niet duidelijk vermeld. Als je naar een tuincentra gaat, zie je vaak een bij of vlinder als symbool op het etiket staan als teken dat deze planten goed zij voor bijen of vlinders. Wat ze hier mee bedoelen is dat ze goede drachtplanten zijn voor bijen en vlinders. Regelmatig, en zeker bij vlinders, is het zo dat de larven of de rupsen weinig hebben aan deze planten. Voor hen moet je dus op zoek gaan naar waardplanten en daar is veel minder of geen informatie over te vinden.

Voor rupsen zijn het vooral bladeren die als voedsel dienen (waardplant) waar volwassen dieren enkel leven van nectar van bloemen (drachtplant). Extra moeilijk is dat verschillende soorten vlinders vaak ook zo zijn geëvolueerd dat hun rupsen zich gespecialiseerd hebben op één plant of een specifieke plantenfamilie.

Zo zullen de rupsen van atalanta en dagpauwoog zich enkel voeden met het blad van de grote brandnetel, koolwitjes dan vooral van kruisbloemigen waar de verschillende soorten koolplanten onder vallen en een Citroenvlinder dan weer enkel van de struiken wegedoorn en sporkehout.

Je zit al gauw aan een lijstje met 30 verschillende soorten planten, gewoon om meer rupsen te hebben in je tuin. En geen enkele plant op het lijstje is beter dan de andere, elks is slechts goed voor één of een paar soorten rupsen.

En daar allicht de plaats beperkt is in je tuin, zal je dus op voorhand een keuze moeten maken welke vlinder je specifiek wil helpen in zijn jeugdfase. Het beste is dat je je hiervoor laat informeren door wat er al aanwezig is (door eigen observaties of informatie op www.waarnemingen.be of .nl).

Als je zelf nog nooit een Koninginnenpage in je tuin hebt gezien en andere in je omgeving ook niet, zal een venkel aanplanten weinig helpen. De soort is allicht dan nog niet in je buurt en je kan dan beter focussen op andere vlindersoorten.

Inheems vs cultivar vs uitheems.

De band die insecten hebben met de planten en dieren die als voedsel dienen gaat duizenden, honderdduizenden of zelf miljoenen jaren terug. Die band is dus heel nauw en gevormd over een lange periode in de tijd en daarom zijn voedingspatronen van insecten ook moeilijk aan te passen.

Zo lang mensen al tuinen aanleggen, experimenteren ze met het aanplanten van plantensoorten uit andere delen van de wereld. Om bepaalde eigenschappen van planten nog meer tot uiting te laten komen (kleur, bloemvorm, bloeitijd, …) veredelen we ook al veel planten tot cultivars met unieke eigenschappen.

Alle inheemse insecten in ons land hebben hun levenswijze volledig afgestemd op planten die hier al heel lang voort komen. Het herkennen van de planten en het omzetten van die planten, of enkel de nectar of stuifmeel tot voedingsstoffen, is het resultaat van een heel lange evolutie.

Echter staan onze tuinen nu vol met exoten of cultivars van inheemse soorten. En als de eigenschappen die deze planten bezitten te veel verschillen met de planten die van nature voorkomen in onze streek, weten onze insecten niet hoe ze daar van moeten profiteren.

Het kan ook misleidend zijn dat volwassen insecten (die overwegende generalist zijn) wel de weg vinden naar een exoot, maar die exoot totaal nutteloos is als waardplant.

Dit zie je bijvoorbeeld bij de vlinderstruik die op bijna elk lijstje voorkomt. Als drachtplant is hij goed voor vlinders en andere insecten, maar als waardplant heeft hij weinig te bieden. Hierdoor heeft deze struik wel een ecologische waarde, er zijn namelijk een hoop planten die noch als drachtplant noch als waardplant enige ecologische waarde hebben.

Maar als je dan in een beperkte ruimte iets wil doen voor vlinders en je kiest dan enkel voor een vlinderstruik, dan is dat wel zonde. Als je dan op diezelfde ruimte sporkehout (Rhamnus frangula) zou aanplanten heb je een struik die waardplant is voor verschillende (nacht)vlindersoorten, daarnaast drachtplant voor een hoop andere insecten en dan nog bessen heeft waar vogels later van kunnen heten.

In een beperkte ruimte moeten we gaan voor planten met verschillende goede eigenschappen om onze tuinen zo diervriendelijk te maken. En we moeten dan vooral ook stil staan bij de zaken die insecten nodig hebben in hun jeugdfase. We moeten meer oog hebben voor waardplanten.

Er gaf iemand de suggestie als commentaar op het vorige artikel om op het einde een lijstje te voorzien met dingen die je kan doen in je eigen tuin. Ik zal mij ertoe laten verleiden om jullie nu een lijstje te geven. Echter zal er maar 1 puntje zijn maar de meeste onder jullie zullen er hun handen vol mee hebben.

Jobs for the weekend:

• Ga op zoek naar de waardplanten in je tuin en focus dan op (nacht)vlinders en wilde bijen. Maak een inventaris op zodat je weet welke insecten je echt helpt. Met andere woorden, is je tuin een adult only snackbar of all-inclusive hotel.

Lees de andere delen:
Diervriendelijk tuinieren: meer dan lijstjes volgen. (deel 1)
Diervriendelijk tuinieren: ga niet voor de adult only snackbar. (deel 2)
Diervriendelijk tuinieren: de impact van het oog en de tong op plantenkeuze (deel 3) 
Diervriendelijk tuinieren: tijd voor actie (deel 4)
Diervriendelijk tuinieren: praktische tips voor vogels en vlinders (deel 5a)
Diervriendelijk tuinieren: praktische tips voor nachtvlinders en wilde bijen (deel 5b)

Maarten Wielandts
Eat Sleep Garden Repeat 
Volg me op Facebook.